Eiríkur Rögnvaldsson

Ný rit um íslenskt mál

1. Lýðveldissjóður

Á hátíðarfundi Alþingis á Þingvöllum 17. júní 1994, á fimmtíu ára afmæli lýðveldisins, var ákveðið að stofna sérstakan sjóð, sem síðar hefur hlotið nafnið Lýðveldissjóður. Til sjóðsins skyldu renna 100 milljónir króna á ári næstu fimm ár (1995-1999), og þar af skyldi helmingnum varið til að efla rannsóknir á lífríki sjávar, en hinum helmingnum til eflingar íslenskri tungu. Í greinargerð með ályktun Alþingis, og einnig í greinargerð með lögum um Lýðveldissjóð sem samþykkt voru í fyrrahaust, er tekið fram að hluta fjárins skuli nota til að endurnýja og bæta kennsluefni í íslensku á ýmsum skólastigum.

Í desember 1994 var skipuð þriggja manna stjórn Lýðveldissjóðs, en í henni sitja Rannveig Rist, verkfræðingur, formaður; Jón G. Friðjónsson, prófessor; og Unnsteinn Stefánsson, prófessor. Í febrúar 1995 fól stjórnin tveimur framhaldsskólakennurum, Steingrími Þórðarsyni og Þórunni Blöndal, og einum háskólakennara, Eiríki Rögnvaldssyni, að gera tillögur að ritum sem æskilegt væri að semja til notkunar í framhaldsskólum. Rétt er að taka fram að stjórn Lýðveldissjóðs lagði áherslu á að átt væri við rit málfræðilegs eðlis.

Undirbúningsnefndin skilaði áliti til stjórnar Lýðveldissjóðs snemma í mars. Þar var lögð megináhersla á nauðsyn þess að semja vandaðar handbækur eða yfirlitsrit um helstu þætti íslensks máls, og voru gerðar lauslegar tillögur um efni fimm slíkra rita. Auk þess var lagt til að samin yrðu allmörg kennsluhefti um ýmis málfræðileg efni. Þessar tillögur voru kynntar stjórn Samtaka móðurmálskennara í lok mars, og mæltust þar vel fyrir.

Stjórn Lýðveldissjóðs samþykkti að vinna eftir þeim ramma sem þessar tillögur setja, og ákvað að skipa sérstaka verkefnisstjórn til að hafa umsjón með framkvæmd þeirra. Tilkynnt var um skipan verkefnisstjórnar 17. júní 1995, en hana skipa Eiríkur Rögnvaldsson, prófessor, formaður; Ásta Svavarsdóttir, orðabókarritstjóri; og Þórunn Blöndal, framhaldsskólakennari. Öll hafa þau langa reynslu af kennslu og samningu kennslubóka.

2. Hlutverk verkefnisstjórnar og hugmyndir hennar

Verkefnisstjórninni hefur verið sett sérstakt erindisbréf, þar sem segir m.a.:

Verkefnisstjórninni er ætlað að hafa yfirumsjón með áætlun um útgáfu rita um íslenskt mál handa skólaæsku landsins, sbr. lög um Lýðveldissjóð, nr. 125/1994, og reglugerð um sjóðinn nr. 324/1995.
Verkefnisstjórnin skal gera heildaráætlun um verkefnið og leggja hana fyrir stjórn Lýðveldissjóðs til samþykktar. Enn fremur skal verkefnisstjórnin leggja fyrir stjórn sjóðsins árlega fjárhagsáætlun í samræmi við þann ramma að fjárveitingum til einstakra þátta sem stjórn Lýðveldissjóðs hefur samþykkt, þ.e. 85 millj. kr. samtals árin 1995 - 1999, að frádregnum 7 millj. kr. sem renna skulu til Námsgagnastofnunar. [..]
Verkefnisstjórn ákveður nánar einstök atriði verkefnaáætlunar, svo sem skiptingu efnis milli einstakra rita sem hún ætlar að láta semja, ræður ritstjóra, sérfræðinga og kennara til ritstarfa og útvegar þeim starfsaðstöðu.
[..]
Verkefnisstjórn skal kappkosta að hafa eins náið samráð við samtök kennara í íslensku og kostur er, svo og við stofnanir á sviði íslensks máls eins og þurfa þykir.
Markmið verkefnisáætlunar skal vera að í árslok 1999 - eða fyrr - liggi fyrir til útgáfu þau rit, handbækur, yfirlitsrit og kennslugögn um íslensku, sem verkefnisstjórn ákveður að láta semja. Stjórn Lýðveldissjóðs ákveður fyrir þann tíma nánar, í samráði við verkefnisstjórnina, hvernig hagað verður útgáfu ritanna.
Verkefnisstjórnin skal semja ritstjórnarstefnu sem höfundar rita styðjist við. Þess skal gætt að framsetning efnis í handbókum sé við hæfi kennara og framsetning annars efnis við hæfi skólafólks og alþýðu manna sem vill fræðast um íslenskt mál.

Verkefnisstjórnin tók þegar til starfa, og hóf verkið með því að endurskoða og útfæra tillögur undirbúningsnefndarinnar sem áður er getið. Þær hafa nú tekið nokkrum breytingum, þótt sömu meginstefnu sé fylgt. Meginviðfangsefnin fram að þessu hafa verið tvö; annars vegar að ákveða hvaða rit skuli samin, og hins vegar hvernig skuli standa að samningu þeirra. Ritin sem ætlunin er að semja skiptast í þrjá flokka:

Yfirlitsrit, þar sem fjallað verði um tvo meginþætti; annars vegar málið, einstaklinginn og samfélagið, og hins vegar helstu greinar íslenskrar málfræði. Þetta rit verði ætlað öllum Íslendingum; kennurum, nemendum og áhugasömum almenningi. Textinn verður því að vera skiljanlegur án sérstakrar menntunar í málfræði. Því ber að forðast fræðiorð og hugtök þar sem almennt orðalag kemur að jafn miklu gagni. Heimildatilvísanir mega hér ekki vera inni í texta. Hins vegar er hægt að nefna helstu heimildir í lok hvers kafla, og hafa þar einnig leiðbeiningar um frekara lesefni á viðkomandi sviði.
Þrjár (eða fjórar) handbækur, þar sem fjallað verði um (1) hljóðfræði og hljóðkerfisfræði; (2) beygingar- og orðmyndunarfræði; (3) setningafræði. Í öllum þessum ritum verði viðfangsefnið skoðað bæði samtímalega og sögulega, en einnig er hugsanlegt að samin verði sérstök handbók um íslenska málsögu; lokaákvörðun um það hefur ekki verið tekin. Þessi rit verði einkum ætluð kennurum, en einnig lengra komnum nemendum og öðrum sem eru tilbúnir að leggja eitthvað á sig til skilnings á textanum. Þar má því nota hugtök og fræðiorð talsvert meira og á annan hátt en í hinum ritunum.
Allmörg kennsluhefti (tíu til fimmtán skv. hugmyndum undirbúningsnefndar), 50-100 bls. hvert, sérstaklega ætluð til notkunar í framhaldsskólum. Í tillögum undirbúningsnefndar frá í vetur voru settar fram ýmsar hugmyndir um efni slíkra hefta, og verkefnisstjórnin mun á næstunni taka til við að gera nánari áætlanir um þau.

Ætlunin er að byrja á handbókunum í 2. lið, og er vinna við þær þegar hafin eða að hefjast. Eftir áramót verður síðan farið að huga að almenna yfirlitsritinu í 1. lið og kennslubókunum í 3. lið, en hvortveggja byggjast að talsverðu leyti á þeirri grunnvinnu sem unnin verður í handbókunum.

Að hverju meginritanna (handbókum og almennu yfirlitsriti) verður ráðinn sérstakur ritstjóri, sem ber ábyrgð á verkinu gagnvart verkefnisstjórn. Hann gerir nákvæma áætlun um efni og efnisskipan hvers rits, í samráði við verkefnisstjórn. Gert er ráð fyrir að ritstjóri hvers rits sé jafnframt meginhöfundur þess, en ráði sér meðhöfunda og aðstoðarmenn í samráði við verkefnisstjórn, innan þess fjárhagsramma sem ritinu er ætlaður.

Þegar kemur að kennslubókunum verður meginreglan væntanlega sú að verkefnisstjórn semur verklýsingu og auglýsir eftir höfundum. Höfundar verða síðan valdir á grundvelli menntunar, kennslureynslu, þekkingar og reynslu í kennsluefnisgerð o.s.frv.

Til þess að sem flest sjónarmið komi fram hefur verið tilnefnd ráðgefandi baknefnd, skipuð 12 manns, sem verður verkefnisstjórninni til ráðuneytis, sbr. líka 5. lið erindisbréfsins hér að framan. Til setu í baknefnd hafa einkum verið fengnir móðurmálskennarar úr framhaldsskólum og ýmsum sérskólum á háskólastigi, en einnig aðrir kunnáttumenn á því sviði sem hér um ræðir. Ekki er þó ætlast til að baknefndarmenn séu eða líti á sig sem fulltrúa tiltekinna stofnana, félaga eða fyrirtækja, heldur sitja þeir í nefndinni sem einstaklingar í krafti reynslu sinnar og þekkingar.

Ætlunin er að boða baknefnd til fundar a.m.k. tvisvar á ári, meðan á samningu verkanna stendur. Fyrsti fundurinn var haldinn um miðjan september. Þar kynnti verkefnisstjórnin meginhugmyndir sínar um ritverk, markmið, markhópa, framsetningu o.s.frv. Baknefndarmenn komu með ýmsar athugasemdir og ábendingar, og var fundurinn hinn gagnlegasti að mati verkefnisstjórnar.

3. Handbækurnar

Eins og áður segir hefur verkefnisstjórnin fram að þessu lagt megináherslu á að skipuleggja yfirlitsrit eða handbækur um íslenskt mál. Markmiðið með samningu þeirra er að bæta úr brýnni þörf á ítarlegu yfirliti um íslenskt mál og málfræði. Verkunum er ætlað að draga upp heildstæða mynd af fræðigreininni í fortíð og nútíð auk þess sem kynntir verða nýir straumar innan fræðigreinarinnar og helstu viðfangsefnum málfræðinga undanfarin ár gerð nokkur skil. Áherslur eldri rannsókna eiga ekki að ráða ferðinni, þótt sjálfsagt sé að kynna þær eftir því sem þurfa þykir.

Vegna þess hvernig til ritanna er stofnað hlýtur að vera eðlilegt að í bókunum sé lögð sérstök áhersla á þætti sem gagnast kennurum og nemendum. Þar má nefna skilgreiningar fræðiorða, skrár af ýmsu tagi, umfjöllun um ýmis atriði málsins sem eru á reiki, o.m.fl. Nánar tiltekið eru meginmarkmiðin sem hafa þarf í huga við samningu handbókanna eftirtalin:

að kynna viðkomandi svið málsins, gera grein fyrir afmörkun þess gagnvart öðrum sviðum og helstu viðfangsefnum.
að kynna og skýra með dæmum helstu hugtök og fræðiorð sem notuð eru og að gagni koma á sviðinu.
að gera nokkra grein fyrir helstu breytingum sem orðið hafa á viðkomandi sviði frá upphafi ritaldar (eða frá frumnorrænum tíma, eftir atvikum).

Í bókunum þarf hvers kyns fróðleikur að vera settur fram á sem aðgengilegastan hátt, en jafnframt þurfa bækurnar að vekja áhuga lesenda á efninu og löngun þeirra til að fræðast meira um það.

Helsti markhópur bókanna er kennarar (einkum í efri bekkjum grunnskóla og framhaldsskólum), en einnig ættu þær að geta nýst kennslubókahöfundum, nemendum á málabrautum framhaldsskólanna og byrjendum í háskólanámi, svo og öðrum sem vilja fræðast um málfræði og íslenskt mál. Nauðsynlegt er að gæta þess vel að framsetning og hugtakanotkun falli að þörfum markhópsins. Eitt meginhlutverk baknefndarinnar er að tryggja að svo sé.

Gert er ráð fyrir að handbækurnar verði u.þ.b. 400-500 bls. hver, í allstóru broti (eins og t.d. Íslensk bókmenntasaga). Auk samfellds meginmáls verði þar ýmiss konar skrár og ítarefni; rammagreinar, myndir, teikningar, skýringarmyndir, línurit og töflur auk mynda-og skýringartexta. Til hægðarauka má skipta efni bókanna í þrennt.

Í fyrsta lagi er það samfellt meginmál, sem tekur u.þ.b. helming þess rúms sem er til ráðstöfunar; þetta getur þó verið breytilegt eftir bókum. Hlutverk þessa hluta er að gefa yfirlit yfir viðkomandi svið málfræðinnar; meginviðfangsefni, tengsl við önnur svið málsins, helstu rannsóknir, yfirlit um viðkomandi hluta íslensks málkerfis, samanburð við önnur mál, o.s.frv.

Í öðru lagi er hliðarefni; stuttir textar, dæmi, skýringarmyndir, töflur o.fl. til hliðar við meginmálið. Þetta efni getur ýmist verið til stuðnings og frekari skýringar á því sem þar er fjallað um eða laustengdara. Auk fróðleiks getur slíkt hliðarefni verið til skemmtunar og æskilegt væri að finna texta eða dæmi sem líkleg eru til að vekja eða ýta undir áhuga lesenda á efninu. Myndir hafa líka öðrum þræði það hlutverk að prýða verkið. Slíkt efni mætti taka u.þ.b. fjórðung rúmsins.

Í þriðja lagi er um að ræða skrár og yfirlitstöflur. Þar koma bæði heimilda- og atriðisorðaskrár ásamt tilvísunum til frekara lesefnis um tiltekin atriði, og einnig töflur og skrár þar sem fróðleik um ákveðin atriði er þjappað saman. Þetta gæti verið allt að fjórðungur verksins.

Áhersla verður lögð á að höfundar geri sér far um að vanda efnisskipan og framsetningu og velji málsnið með lesendahópinn og tilgang ritanna í huga. Það á að vera vandað, en tiltölulega óformlegt, og nauðsynlegt er að málfar bókanna sé til fyrirmyndar. Nauðsynlegt er að stíllinn sé eins einfaldur og skýr og kostur er. Höfundar skulu kosta kapps um að gera bækurnar læsilegar. Hver höfundur hlýtur að setja sitt mark á textann, og er ástæðulaust að amast við því, en þó verður að gæta þess að samræmi sé í merkingu og notkun hugtaka og fræðiorða, og stíll einstakra höfunda skeri sig ekki um of úr heildinni.

Í samræmi við það sem áður er sagt um markhóp verður framsetning og hugtakanotkun að miðast við lesendur sem hafa góða almenna undirstöðumenntun, en ekki sérþekkingu í málfræði, og eru tilbúnir til að leggja nokkuð á sig til skilnings. Rétt er að stilla hugtakanotkun í hóf, og spara fræðiorð og hugtök þar sem almennt orðalag kemur að jafnmiklu gagni. Hins vegar verður auðvitað að kynna fjölda fræðiorða og hugtaka og þjálfa lesendur í notkun þeirra. Mest áhersla skal lögð á að kynna og skýra almenn og útbreidd hugtök sem ekki einskorðast við tiltekinn skóla eða stefnu í málvísindum.

Hér hefur aðeins verið gerð grein fyrir nokkrum meginatriðum í hugmyndum verkefnisstjórnar um handbækurnar. Að sjálfsögðu er eftir að útfæra þær nánar í ýmsum atriðum, og eins má búast við að þær taki breytingum þegar samning ritanna hefst af krafti. Vonandi dugir þetta þó til að lesendur geti gert sér nokkrar hugmyndir um hvað hér er á ferðum, og hvers vænta megi af ritunum.

4. Að lokum

Það er ljóst að verk sem þetta verður ekki unnið svo að vel sé nema allir leggist á eitt. Stjórn Lýðveldissjóðs leggur ríka áherslu á að sátt ríki um verkið, og verkefnisstjórnin tekur heils hugar undir það. Ríkur þáttur í því að skapa slíka sátt er öflug kynning. Eins og áður segir voru áætlanir undirbúningsnefndar kynntar fyrir stjórn Samtaka móðurmálskennara, og fyrsta verk verkefnisstjórnar var að rita Samtökunum bréf og óska eftir góðu samstarfi. Eitt af hlutverkum baknefndarinnar er líka að bera boð milli verkefnisstjórnar og skóla og annarra sem málið varðar.

Síðast en ekki síst er mikilvægt að kynna verkið og framgang þess í Skímu. Stefnt er að því að meðan á verkinu stendur verði skýrt frá stöðu þess í hverju tölublaði sem út kemur af Skímu. Verkefnisstjórnin vonast til þess að sem flestir lesenda blaðsins hafi einhverjar hugmyndir eða ábendingar sem eigi erindi við hana, og hvetur þá til að koma slíku á framfæri. Það má gera símleiðis, bréflega eða í tölvupósti.