Ásta Svavarsdóttir
Eiríkur Rögnvaldsson
Þórunn Blöndal

Ritstjórnarstefna

1. Inngangur

Í desember 1994 var skipuð þriggja manna stjórn Lýðveldissjóðs, en í henni sitja Rannveig Rist, verkfræðingur, formaður; Jón G. Friðjónsson, prófessor; og Unnsteinn Stefánsson, prófessor. Í febrúar 1995 fól stjórnin tveimur framhaldsskólakennurum, Steingrími Þórðarsyni og Þórunni Blöndal, og einum háskólakennara, Eiríki Rögnvaldssyni, að gera tillögur að ritum sem æskilegt væri að semja til notkunar í framhaldsskólum. Þessi undirbúningsnefnd skilaði áliti til stjórnar Lýðveldissjóðs snemma í mars. Í því áliti var lögð megináhersla á nauðsyn þess að semja vandaðar handbækur eða yfirlitsrit um helstu þætti íslensks máls, og voru gerðar lauslegar tillögur um efni fimm slíkra rita. Auk þess var lagt til að samin yrðu allmörg kennsluhefti um ýmis málfræðileg efni. Þessar tillögur voru kynntar stjórn Samtaka móðurmálskennara í lok mars, og mæltust þar vel fyrir.

Stjórn Lýðveldissjóðs samþykkti að vinna eftir þeim ramma sem þessar tillögur setja, og ákvað að skipa sérstaka verkefnisstjórn til að hafa umsjón með framkvæmd þeirra. Tilkynnt var um skipan verkefnisstjórnar í Alþingishúsinu 17. júní 1995, en stjórnina skipa Eiríkur Rögnvaldsson, prófessor, formaður; Ásta Svavarsdóttir, orðabókarritstjóri; og Þórunn Blöndal, framhaldsskólakennari.

2. Áætlun verkefnisstjórnar

2.1 Yfirlit

Meginviðfangsefni verkefnisstjórnarinnar hafa verið tvö; annars vegar að ákveða hvaða rit skuli samin, og hins vegar hvernig skuli standa að samningu og útgáfu þeirra. Áætlað er að semja þrenns konar rit, sem gerð er grein fyrir í 2.2 hér á eftir. Ætlunin er að byrja á handbókunum þremur í 2. lið, og er stefnt að því að vinna við þær hefjist á haustmánuðum 1995. Þegar sú vinna er komin nokkuð áleiðis (á síðari hluta árs 1996) má fara að huga að almenna yfirlitsritinu í 1. lið og kennslubókunum í 3. lið, en hvortveggja byggjast að talsverðu leyti á þeirri grunnvinnu sem unnin verður í handbókunum.

2.2 Verkin

1. Eitt yfirlitsrit, þar sem fjallað verði um tvo meginþætti; annars vegar málið, einstaklinginn og samfélagið, og hins vegar helstu greinar íslenskrar málfræði. Undirkaflar í fyrri hluta gætu verið: mál og málfræði; mál og mannshugur; máltaka; mál og samfélag; málnotkun; málbreytingar; en í síðari hluta: hljóðfræði; hljóðkerfisfræði; beygingarfræði; orðmyndunarfræði; setningafræði; merkingarfræði; málsaga.
   Þetta rit verði ætlað öllum Íslendingum; kennurum, nemendum og áhugasömum almenningi. Textinn verður því að vera skiljanlegur án sérstakrar menntunar í málfræði. Því ber að forðast fræðiorð og hugtök þar sem almennt orðalag kemur að jafn miklu gagni. Heimildatilvísanir mega hér ekki vera inni í texta. Hins vegar er hægt að nefna helstu heimildir í lok hvers kafla, og hafa þar einnig leiðbeiningar um frekara lesefni á viðkomandi sviði.
   Ritið verði u.þ.b. 600 bls. í stóru broti (eins og t.d. Orðabók Blöndals), og mikið verði lagt í útlit og myndræna framsetningu; prentun að einhverju leyti í lit. Nauðsynlegt er að hafa mikið af skýringarmyndum, og einnig öðrum myndum sem eru fremur til skemmtunar og fróðleiks, en tengjast þó textanum. Einnig skal nota töflur, en þær mega ekki vera of flóknar.
   Ýmiss konar ramma-, rasta- og spássíugreinar skal nota, ýmist til að draga út meginatriði textans eða til að koma á framfæri hliðarefni til skemmtunar og fróðleiks og útleggingar á textanum.
2. Þrjár handbækur, þar sem fjallað verði um (1) hljóðfræði og hljóðkerfisfræði; (2) beygingar- og orðmyndunarfræði; (3) setningafræði og merkingarfræði; (sjá nánar tillögur undirbúningsnefndar frá í vetur). Í öllum þessum ritum verði viðfangsefnið skoðað bæði samtímalega og sögulega; þannig verði ekki samin sérstök bók um íslenska málsögu, heldur verði hún fléttuð inn í hverja grein.
   Þessi rit verði einkum ætluð kennurum, en einnig lengra komnum nemendum og öðrum sem eru tilbúnir að leggja eitthvað á sig til skilnings á textanum. Þar má því nota hugtök og fræðiorð talsvert meira og á annan hátt en í hinum ritunum.
3. Tíu til fimmtán kennsluhefti, 50-100 bls. hvert, sérstaklega ætluð til notkunar í framhaldsskólum. Um efni þeirra vísast til tillagna undirbúningsnefndar frá í vetur, en verkefnisstjórnin hyggst fresta því um sinn að gera nánari áætlanir um þessi rit.

2.3 Vinnulag

Þegar kemur að kennslubókunum verður meginreglan væntanlega sú að verkefnisstjórn semur verklýsingu og auglýsir eftir höfundum. Höfundar verða síðan valdir á grundvelli menntunar, kennslureynslu, þekkingar og reynslu í kennsluefnisgerð o.s.frv.

Þegar líða tekur á verkið er áætlað að það verði boðið bókaforlögum til útgáfu. Ekki er enn ákveðið hvernig staðið verður að þeim málum í smáatriðum.

3. Skipulag vinnunnar

3.1 Stjórn Lýðveldissjóðs

3.2 Verkefnisstjórn

• að ákveða hvaða rit skuli samin (með hliðsjón af hugmyndum undirbúningshóps frá í vetur).
• að ákveða hverjir skuli ráðnir ritstjórar og/eða höfundar þeirra handbóka og kennslubóka sem afráðið verður að semja.
• að semja nákvæma verklýsingu fyrir ritstjóra og höfunda, þar sem fram komi óskir um efni, efnisskipan, efnistök o.s.frv.
  
• að tilnefna ráðgefandi baknefnd, skipaða sérfróðum mönnum á sviði kennslu, kennslubókagerðar og íslensks máls.

• að gera fjárhagsáætlun fyrir verkið í heild og einstaka verkþætti, innan þess ramma sem fjárveitingin setur.
• að semja við ritstjóra, höfunda og aðra starfsmenn um launakjör (með hliðsjón af launakerfi ríkisins, samningum Hagþenkis o.fl.).
• að semja við Háskólann um bókhaldsumsjón með verkinu (þ.m.t. umsjón með staðgreiðslusköttum, lífeyrisgreiðslum o.fl.).
• að útvega starfsmönnum alla nauðsynlega aðstöðu (húsnæði, tölvur, o.s.frv.), eða semja við þá um greiðslur fyrir afnot af aðstöðu.

• að fylgjast með framvindu verksins á verktímanum, sjá til þess að ritstjórar og höfundar skili sínu o.s.frv.
• að fylgjast með fjárhagsstöðu verksins, og endurskoða fjárhagsáætlun þess eftir því sem tilefni gefast til.
• að lesa yfir allt efni sem kemur frá höfundum, og ráða sérfróða menn (framhaldsskólakennara, málfræðinga og aðra) í yfirlestur.
• að gangast reglulega (einu sinni til tvisvar á ári) fyrir umræðufundum (semínörum) um það nýja efni sem þá liggur fyrir.
• að leggja drög að hönnun og útliti verkanna (uppsetningu, skýringarmyndum, rammagreinum o.s.frv.) í samráði við sérfróða menn.
• að efna til útboðs um útgáfu verkanna; semja útboðsskilmála, meta tilboð, semja við tilboðsgjafa o.s.frv.

3.3 Ritstjórar

Tvenns konar samningar eru gerðir við ritstjóra; launasamningar og verksamningar. Launasamningar kveða á um tímalengd vinnu, starfshlutfall, launaflokk o.þ.h. Verkefnisstjórn gengur frá þeim, og sendir síðan áfram til starfsmannasviðs Háskólans. Ritstjórar verða ráðnir á mánaðarlaunum. Séu þeir starfsmenn háskólastofnana fá þeir greitt eftir sínum venjulega launaflokki, en aðrir verða metnir inn í launakerfi Félags háskólakennara, eða fá greitt í samræmi við samninga stéttarfélags síns, eftir nánari ákvörðun verkefnisstjórnar.

Í verksamningi kemur fram til hvaða verks ritstjóri er ráðinn, og hver eru réttindi hans og skyldur. Þar skal kveða á um stærð (arkafjölda) verksins, efni og efnisskipan (eins nákvæmlega og unnt er), efnistök (m.t.t. markhóps) o.þ.h. Einnig skal kveða á um frágang (s.s. á hvaða formi ritinu er skilað), uppsetningaratriði (tilvitnanir, heimildatilvísanir, spássíugreinar o.s.frv.) og aðra hliðstæða þætti, eftir því sem ástæða þykir til. Þá skal kveðið á um skiladaga, viðurlög við frávikum frá samningi, höfundarrétt o.s.frv.

Í upphafi verks gerir ritstjóri áætlun um áfangaskiptingu þess og ber undir verkefnisstjórn. Þar þarf að koma fram hvenær frumgerð og lokagerð hvers efnisþáttar skuli lokið. Hver áfangi skal ekki spanna lengri tíma en ársfjórðung, en æskilegt er að áfangar séu styttri í ýmsum tilvikum, allt niður í 1-2 mánuði. Þessi áfangaskipting skal bæði taka til þess sem ritstjóri semur sjálfur og þess sem meðhöfundar leggja til. Ritstjóri gerir einnig greiðsluáætlun í samræmi við þetta, og leggur fyrir verkefnisstjórn til samþykktar.

Ritstjóri fylgist með meðhöfundum og er ábyrgur fyrir skilum þeirra. Verkefnisstjórn fylgist hins vegar með því að ritstjóri standi við sína áætlun, og skal hann mánaðarlega gera verkefnisstjórn grein fyrir framvindu verksins. Telji verkefnisstjórn að verkið sé orðið verulega á eftir áætlun skal hún gefa ritstjóra xx vikna frest til að bæta úr því. Verði það ekki gert svo að fullnægjandi sé að mati verkefnisstjórnar er henni heimilt að segja ritstjóra upp störfum með xx mánaða fyrirvara og ráða annan.

Ritstjórum er skylt að taka þátt í fundum og/eða semínörum þar sem verk þeirra verða tekin til umræðu. Gera má ráð fyrir að slíkir fundir verði að jafnaði tvisvar á ári. Ekki er greitt sérstaklega fyrir þetta, heldur litið svo á að það sé innifalið í þeirri vinnu sem menn eru ráðnir til.

3.4 Meðhöfundar

Meginreglan er sú að meðhöfundar fá greitt eftirá, annaðhvort þegar verki þeirra í heild er lokið eða afmörkuðum áfanga þess. Að jafnaði verður helmingur umsaminnar þóknunar greiddur við skil frumgerðar, og eftirstöðvar þegar lokagerð er skilað. Ritstjóri tilkynnir verkefnisstjórn þegar hann telur eðlilegt að greiða meðhöfundi, og verkefnisstjórn sér um að greiðslan verði innt af hendi.

Dragist skil meðhöfundar fram yfir skiladag frestast greiðsla sem því nemur. Verði drátturinn meiri en xx vikur án þess að um lögmætar ástæður sé að ræða er ritstjóra heimilt, í samráði við verkefnisstjórn, að rifta samningnum og ráða annan höfund í staðinn. Hafi höfundur skilað frumgerð, en skil lokagerðar dragist úr hófi, er ritstjóra heimilt þegar komið er xx vikur fram yfir skiladag að ráða annan höfund til að fullvinna textann.

Meðhöfundum er, á sama hátt og ritstjórum, skylt að taka þátt í fundum og/eða semínörum um verkin, án þess að sérstök greiðsla komi fyrir.

3.5 Aðstoðarmenn

3.6 Baknefnd

Hlutverk baknefndar verður einkum eftirfarandi:

• að veita verkinu í heild stuðning og aðhald. Nefndarmenn verði jafnframt tengiliður verkefnisstjórnar og þeirra skóla og stofnana sem þeir starfa við, og bera boð, hugmyndir og ábendingar í báðar áttir. Haldnir verða reglulegir fundir með nefndinni a.m.k. tvisvar á ári, þar sem verkefnisstjórn og höfundar gera grein fyrir stöðu verksins og einstakra þátta þess.
• að vera verkefnisstjórn til ráðuneytis með því að fara yfir, ræða og gera athugasemdir við tillögur hennar, einkum verklýsingar o.þ.h. Verkefnisstjórn ætti að geta sent nefndinni drög að slíku og óskað eftir fundi þar sem þau yrðu rædd. Slíkir vinnufundir gætu ýmist tengst reglulegum fundum nefndarinnar eða komið til viðbótar þeim.
• að lesa yfir einstaka kafla eða rit og gefa umsagnir um þau eftir þörfum. Þetta gæti ýmist verið að ósk einstakra ritstjóra eða verkefnisstjórnar og hér kæmu nefndarmenn fram sem einstaklingar, þ.e.a.s. ekki þyrftu allir að lesa allt og ekki yrði fjallað um niðurstöðurnar á nefndarfundum nema sérstök ástæða þætti til.

4.1 Markmið

Vegna þess hvernig til ritanna er stofnað hlýtur að vera eðlilegt að í bókunum sé lögð sérstök áhersla á þætti sem gagnast kennurum og nemendum. Þar má nefna skilgreiningar fræðiorða, skrár af ýmsu tagi, umfjöllun um ýmis atriði málsins sem eru á reiki, o.m.fl.

Nánar tiltekið eru meginmarkmiðin sem hafa þarf í huga við samningu handbókanna eftirtalin:

• að kynna viðkomandi svið málsins, gera grein fyrir afmörkun þess gagnvart öðrum sviðum og helstu viðfangsefnum.
• að kynna og skýra með dæmum helstu hugtök og fræðiorð sem notuð eru og nota þarf á sviðinu.
• að gera grein fyrir helstu breytingum sem orðið hafa á viðkomandi sviði frá upphafi ritaldar (eða frá frumnorrænum tíma, eftir atvikum).

• að gefa yfirlit um rannsóknasögu sviðsins, helstu bækur og greinar, hvað hefur verið fjallað um o.s.frv.
• að tengja grundvallarrit á hverju sviði, m.a. með því að sýna og skýra hvernig mismunandi sjónarhorn og viðhorf birtast í þeim.
• að gefa í meginmáli sem heildstæðast yfirlit um viðkomandi svið málsins, þar sem bæði sé auðvelt að fletta upp tilteknum atriðum en einnig megi lesa í samhengi.
• að taka ýmis atriði út úr og fjalla nánar um þau í hliðartextum, til skýringar á meginmáli, til skemmtunar, eða til að sýna aðra greiningarmöguleika.
• að taka sérstaklega fyrir atriði sem eru á reiki eða að breytast, leitast við að skýra þau fyrir notendum og gefa þeim þannig kost á að taka sjálfstæða afstöðu.
• að tengja umfjöllunina við erlend mál, ekki síst þar sem munur málanna getur orðið til að varpa ljósi á atriði í íslensku.
• að leggja áherslu á aðgreiningu forms og inntaks, en gera jafnframt grein fyrir samspili þessara þátta, t.d. í málbreytingum.
• að tengja umfjöllun um formlega þætti málsins við félagslega og menningarlega þætti, þar sem við á og eftir því sem kostur er.
• að birta ýmsar skrár sem handhægt er að fletta upp í, s.s. um orð með tiltekið viðskeyti, orð sem sýna tiltekið hljóðferli, setningagerðir o.s.frv.
• að benda á hjálpargögn og handbækur sem að gagni mega koma á viðkomandi sviði, og leiðbeina um notkun þeirra.
• að efni, efnistök og framsetning handbókanna sé til þess fallið að vekja áhuga notenda á máli og málfræði.

Til Lýðveldissjóðs var stofnað í tilefni af 50 ára afmæli lýðveldis á Íslandi. Kosta skal kapps um að ritverkin verði verðugur minnisvarði þeirra tímamóta í íslenskri sögu.

4.2 Markhópur

5. Framsetning, efnisskipan og efnistök

5.1 Ytri búningur

Í fyrsta lagi er það samfellt meginmál, sem tekur u.þ.b. helming þess rúms sem er til ráðstöfunar; þetta getur þó verið breytilegt eftir bókum. Hlutverk þessa hluta er að gefa yfirlit yfir viðkomandi svið málfræðinnar; meginviðfangsefni, tengsl við önnur svið málsins, helstu rannsóknir, yfirlit um viðkomandi hluta íslensks málkerfis, samanburð við önnur mál, o.s.frv.

Í öðru lagi er hliðarefni; stuttir textar, dæmi, skýringarmyndir, töflur o.fl. til hliðar við meginmálið. Þetta efni getur ýmist verið til stuðnings og frekari skýringar á því sem þar er fjallað um eða laustengdara. Auk fróðleiks getur slíkt hliðarefni verið til skemmtunar og æskilegt væri að finna texta eða dæmi sem líkleg eru til að vekja eða ýta undir áhuga lesenda á efninu. Myndir hafa líka öðrum þræði það hlutverk að prýða verkið. Slíkt efni mætti taka u.þ.b. fjórðung rúmsins.

Í þriðja lagi er um að ræða skrár og yfirlitstöflur. Þar koma bæði heimilda- og atriðisorðaskrár ásamt tilvísunum til frekara lesefnis um tiltekin atriði, og einnig töflur og skrár þar sem fróðleik um ákveðin atriði er þjappað saman. Þetta gæti verið allt að fjórðungur verksins.

5.2 Framsetning

• að skipa efninu röklega niður í hæfilega langa kafla.
• að gefa aðal- og undirköflum lýsandi heiti.
• að skipa efni innan hvers kafla niður í hæfilega langar efnisgreinar.
• að sjá til þess að efnisgreinar séu "hreinar".
• að vísa fram og aftur í texta bókar.
• að forðast að fyrna mál sitt eða skreyta með fáséðum orðum og fræðiheitum.
• að forðast miklar málalengingar og útúrdúra.
• að gæta þess að framsetning verði ekki of knöpp og textinn þar með torskilinn.

Í samræmi við það sem áður er sagt um markhóp verður framsetning og hugtakanotkun að miðast við lesendur sem hafa góða almenna undirstöðumenntun, en ekki sérþekkingu í málfræði, og eru tilbúnir til að leggja nokkuð á sig til skilnings. Rétt er að stilla hugtakanotkun í hóf, og spara fræðiorð og hugtök þar sem almennt orðalag kemur að jafnmiklu gagni. Hins vegar verður auðvitað að kynna fjölda fræðiorða og hugtaka og þjálfa lesendur í notkun þeirra. Mest áhersla skal lögð á að kynna og skýra almenn og útbreidd hugtök sem ekki einskorðast við tiltekinn skóla eða stefnu í málvísindum.

Þegar hugtak eða fræðiorð kemur fyrst fyrir þarf að jafnaði að skilgreina það og skýra með dæmum. Þó getur staðið svo á að nota þurfi hugtakið áður en komið er að þeim stað í ritinu þar sem eðlilegt er að skilgreina það. Þá þarf að vísa á þann stað þar sem skilgreininguna er að finna. Meginatriðið er að tryggja að í hvert skipti sem fyrir kemur hugtak sem ekki er beinlínis verið að fjalla um í viðkomandi kafla geti lesendur umsvifalaust áttað sig á því.

Rétt er að forðast heimildatilvísanir í meginmáli. Þeim má þess í stað koma fyrir ýmist aftan við hvern kafla (undirkafla eða aðalkafla, eftir atvikum) eða á spássíum. Ekki er hægt að setja skýrar reglur um það hvenær hvor aðferðin á við, en í stórum dráttum má ætla að þegar verið er að vísa í rit til frekari fróðleiks, eða þegar verið er að endursegja heila greiningu o.þ.h., sé rétt að tilvísunin komi aftast. Þegar eitt tiltekið og afmarkað atriði er tekið eftir einhverju riti mætti hins vegar vísa í það úti á spássíu.

Neðanmálsgreinar verða ekki notaðar. Heimildatilvísunum, sem oft eru hafðar neðanmáls, verður komið fyrir með öðru móti, eins og nefnt var hér að framan. Önnur algeng notkun neðanmálsgreina er að setja þar fróðleiksmola sem ekki falla beint inn í meginefnið, eða slá þar einhverja varnagla, benda á aðrar hugsanlegar greiningar, o.s.frv. Minni þörf er væntanlega á slíku í yfirlitsriti en rannsóknarriti, en ef ástæða þykir til má vel koma efni af þessu tagi fyrir í ramma- eða rastagreinum í stað neðanmálsgreina.

5.3 Efnisskipan og efnistök

Meginmáli verður skipt í skýrt aðgreinda hluta og kafla. Rétt er að gæta þess að kaflar verði ekki of stuttir og textinn þar með sundurslitinn um of, og ekki ætti að hafa meira en eitt svið undirkafla. Í upphafi hvers kafla væri gott að hafa stuttan útdrátt (með öðru letri til að skera sig betur úr), og einnig má nota spássíutexta í stað kaflaskiptingar. Enn fremur má hugsa sér að hafa ítarlegt efnisyfirlit þar sem farið sé nokkrum orðum um innihald hvers kafla. Þrátt fyrir þetta getur verið æskilegt að höfundar kaflaskipti verkinu mun meira á vinnslustigi, og noti þá jafnvel mörg svið undirkafla. Slík vinnubrögð geta auðveldað mönnum afmörkun og uppröðun einstakra efnisþátta. Þótt kaflaskiptingin sé þá á yfirborðinu þurrkuð út fyrir prentun, og trufli þannig ekki lesandann, kemur hún honum eigi að síður að gagni við lesturinn.

Þar sem hér er um yfirlitsrit að ræða verða höfundar að verulegu leyti að byggja á eldri rannsóknum, sjálfra sín og annarra. Þó er óhjákvæmilegt að nokkuð verði um frumrannsóknir þar sem áberandi eyður eru í yfirlitinu. Að sjálfsögðu er þó ekki við því að búast að fyllt verði í allar slíkar eyður, en þarfir og óskir markhópsins hljóta að verða hafðar að leiðarljósi við val á rannsóknarsviðum. Þannig er einboðið að biðja baknefndarmenn um ábendingar um efni sem kæmi að góðu gagni í kennslu en hefur verið vanrækt vegna skorts á rannsóknum. Verkefnisstjórn ákveður svo, í samráði við ritstjóra einstakra binda, hver þeirra sviða verða tekin fyrir.

Verkefni höfunda verður að draga saman eldri rannsóknir og nýta þær, ásamt eigin framlagi, til að gefa sem heildstæðast yfirlit yfir sviðið. Ekki er ætlast til að höfundar endursegi eldri rannsóknir í smáatriðum, heldur skulu þeir taka efnið sjálfstæðum tökum. Óhjákvæmilegt er að hver höfundur velji og túlki efnið að einhverju leyti út frá eigin viðhorfum. Þó verður að ætlast til að höfundar gæti hlutleysis eftir því sem unnt er, og haldi ekki eigin greiningu um of fram, ef hún gengur í berhögg við almenn viðhorf fræðimanna til efnisins. Varast ber að lenda í fræðilegri rökræðu við aðra sem hafa skrifað um efnið.

Eðlilegast er að meginmálið sé samfelld heild, þar sem ákveðin lína er lögð í greiningu og túlkun og aðrar leiðir ekki viðraðar að marki. Í ritum af þessu tagi á notandinn kröfu á því að geta flett upp á einhverri "viðurkenndri" greiningu á tilteknu atriði, án þess að vera skilinn eftir með tvo eða fleiri möguleika sem hann þarf sjálfur að velja á milli. Á hinn bóginn er sjálfsagt að koma öðrum greiningarmöguleikum að í hliðartextum. Vel kemur til greina að aðrir en höfundur meginmáls í tilteknum kafla sjái um að velja og semja hliðartexta kaflans; þannig gætu komið fram fleiri sjónarhorn, önnur viðhorf, ný dæmi o.s.frv.

Höfundar skulu kosta kapps um að hafa ítarefni og rammagreina fræðandi og áhugavekjandi. Eðlilegt er að slíkt efni verði til skilningsauka, það einfaldi eða dragi upp með skýrum dæmum það sem um er rætt. Rammagreinar geta fullt eins vísað út fyrir texta bókarinnar, þar sé t.d. að finna dæmi úr daglegu máli, fróðleiksmola, skemmtisögur, kveðskap, þjóðsögur, tengingu við almenna vitneskju eða þekkta atburði úr mannkyns- eða Íslandssögu.

6. Markmið og markhópur margmiðlunardisks

6.1 Markmið og miðill

• að miðla fræðandi efni um íslenska tungu og mál almennt á áhugavekjandi hátt.
• að auka skilning á fjölbreytileika íslensks máls í gegnum tíðina og í samtímanum.
• að vinna gegn misskilningi og fordómum um mannlegt mál og eðli þess
• að sýna tengsl íslensku við önnur mál.
• að sýna fram á að tungumál lýtur eigin lögmálum, óháð mannasetningum.

Tölvuvæðing íslenskra heimila hefur verið mjög ör á undanförnum árum, og einmenningstölvan er nú mikilvægur afþreyingar- og upplýsingamiðill auk þess að vera gagnlegt og spennandi kennslutæki í skólum allt frá grunnskóla og upp úr. Flestar nýjar tölvur eru nú með geisladrifi og hljóðkorti, sem gerir notendum kleift að nýta sér geisladiska með margmiðlunarefni, þar sem texti, mynd og hljóð vinna saman.

Nú þegar er mikið framboð á margmiðlunardiskum með hvers kyns fræðslu- og skemmtiefni, og ýmsir slíkir diskar fylgja oft nýjum tölvum. Þetta efni er að sjálfsögðu allt á erlendum tungumálum, einkum ensku. Fyrir lítið málsamfélag eins og það íslenska er mikilvægt að íslensk tunga sé nothæf og notuð við öll tækifæri, við nám, vinnu og leik. Það er hnignunarmerki á tungumáli þegar málnotendur treysta sér ekki lengur til að nota málið á öllum sviðum daglegs lífs, en telja sig þurfa að grípa til erlends máls í tilteknu samhengi.

Ef ungir tölvunotendur venjast því að hugsa um margmiðlun sem erlent efni - oftast engilsaxneskt - gæti íslensk tunga verið í hættu stödd. Annað meginmarkmið Lýðveldissjóðs er efling íslenskrar tungu. Verkefnisstjórnin vonast til að útgáfa margmiðlunarefnis um íslenska tungu á geisladiski geti orðið þar að liði.

Útgáfa fræðsluefnis um íslenska tungu á margmiðlunardiski getur

• mætt kröfum og áhuga yngri kynslóðarinnar.
• gert íslenskt mál gjaldgengara í gerð margmiðlunarefnis.
• nálgast íslenskt mál á nýstárlegan hátt.
• nýtt kosti miðilsins til að sameina texta, mynd og hljóð í skýringum og dæmum.

6.2 Markhópur

Alfræði íslenskrar tungu er annar verkþátturinn sem hrint er af stað í nafni Lýðveldissjóðs. Fyrsti verkþátturinn inniheldur þrjár ítarlegar handbækur um íslenskt mál og eru þær einkum ætlaðar kennurum, kennslubókahöfundum og nemendum sem stefna að íslenskunámi í háskóla. Margmiðlunarefninu Alfræði íslenskrar tungu er einkum ætlað að þjóna nemendum í efri bekkjum grunnskóla og framhaldsskólum, svo og fróðleiksfúsum almenningi.

Þótt einkum sé miðað við unglinga má gera ráð fyrir að efnið nýtist prýðilega mun yngri nemendum. Það ætti líka að gagnast foreldrum sem vilja glöggva sig á því sem börn þeirra eru að læra í skóla eða vilja fræðast um tiltekin efni, s.s. máltöku barna. Þá má benda á að kennarar í grunnskóla geta nýtt sér efni disksins sem ítarefni/ritgerðarefni fyrir nemendur og veitt þeim um leið nauðsynlega þjálfun í að nálgast upplýsingar um tiltekið efni af margmiðlunardiski.

7. Ytri búningur, framsetning og efnistök

7.1 Ytri búningur

Mikilvægt er að taka verulegt tillit til miðilsins við framsetningu efnisins og að nýta kosti hans sem best. Margmiðlunardiskur hefur það fram yfir bók að þar má nýta bæði hljóð og hreyfimyndir og einkanlega hefur það fyrra augljósa kosti í verki sem fjallar um tungumál. Formið hefur einnig þann kost að hægt er að nálgast efnið frá fleiri hliðum en í bók þar sem framsetning er línulega og tiltölulega fastskorðuð.

Þetta er hins vegar á kostnað samhengis í textanum. Nauðsynlegt er að hann sé knappari en gengur og gerist í bókum og að hann sé brotinn upp í smærri einingar, helst þannig að skjáfylli af texta myndi að sem mestu leyti eina heild þótt síðan sé hægt að rekja sig frá þeim texta yfir í hliðar- og baktexta sem fylla myndina. Um slík atriði er fjallað nánar í kverinu Þrívíðir textar sem Heimir Pálsson hefur tekið saman og dreift hefur verið/verður til höfunda efnis.

Í orðinu margmiðlun felst að efni er miðlað á ýmsu formi og höfðað til sjónar og heyrnar notenda. Í grófum dráttum hafa höfundar og ritstjóri eftirfarandi möguleika á framsetningu efnis á diskinum og lögð skal áhersla á að nýta þá alla sem mest og best:

• Myndir - Kyrramyndir - - Teikningar - - Ljósmyndir - - Töflur og gröf
• Hreyfimyndir - Teiknimyndir - Myndbönd
• Hljóð - Tónlist - Talað mál - Hljóðdæmi - Umhverfishljóð
• Texti - Ritaður texti - Talaður/lesinn texti

Framsetning

Höfundar verða að hafa í huga að notendur geta komið að sama efninu úr mörgum mismunandi áttum. Á disknum verður leitarkerfi, þannig að hægt er að leita að tilteknum atriðisorðum og fá viðkomandi flettu á skjáinn. Einnig verður hægt að skruna gegnum atriðisorðaskrá og velja þar orð sem notendur vilja fræðast um. En þar fyrir utan er hægt að hugsa sér margvíslegar aðkomur; t.d. er hægt að nota myndir, tímaása o.m.fl. til að opna leið að tilteknu efni. Höfundar eru hvattir til að skoða sem flesta og fjölbreyttasta margmiðlunardiska til að fá hugmyndir um framsetningu og aðkomuleiðir.

Þar sem Alfræði íslenskrar tungu er einkum ætlað að vera áhugavekjandi fyrir yngri kynslóðina er mikilvægt að aðkoma sé áhugaverð og að skýringar, myndir og dæmi séu lýsandi og sniðin að þörfum þess hluta markhópsins. Undir þessu yfirborði má hafa baktexta sem sinna þörfum þeirra sem vilja fá ítarlegri upplýsingar eða fræðilegri. Lykilatriði er að hægt sé að leita að atriðisorðum eftir sem flestum leiðum og að auðvelt sé að nálgast upplýsingar og tengja þær upplýsingum á öðrum sviðum.

Megináherslu skal leggja á málið sjálft og hlutverk þess, en formleg málfræði verður höfð í bakgrunni. Að sjálfsögðu verður gengið út frá íslensku, en þó skiptir miklu máli að sjónarhornið sé vítt, og einnig sé fjallað um almenn einkenni tungumála, auk þess sem tiltekin mál verði höfð til samanburðar í einstökum atriðum.