Stafsetning og greinarmerkjasetning

1. Meginatriði

Til fróðleiks um íslenska stafsetningu og greinarmerkjasetningu má einkum vísa í Lykil að stafsetningu og greinarmerkjum, Auglýsingu um íslenska stafsetningu og Auglýsingu um greinarmerkjasetningu. Stafsetningarorðabók er einnig ómissandi hjálpargagn, og má þar benda á Réttritunarorðabók Íslenskrar málnefndar og Námsgagnastofnunar í ritstjórn Baldurs Jónssonar, og Stafsetningarorðabók Halldórs Halldórssonar.

Um ýmis atriði íslenskrar stafsetningar gilda fastar reglur sem nauðsynlegt er að tileinka sér, og eftir að því er lokið er tiltölulega auðvelt að beita þeim. Þetta á t.d. við um reglur um eitt og tvö n, en á þeim flaska menn einna oftast. Sama gildir t.d. um reglur um tvöfaldan samhljóða og reglur um ritun j. Annað er snúnara, og ekki hægt að styðjast við reglur nema að nokkru leyti. Það á t.d. við um ritun y, ý og ey, stóran og lítinn staf, eitt orð eða tvö o.fl. Þar verður oft að læra rithátt einstakra orða, fara eftir venju o.s.frv.; og notfæra sér stafsetningarorðabækur eftir þörfum.

Greinarmerkjasetningu þurfa menn líka að kunna, og þar er það helst kommusetning sem vefst fyrir mönnum. Meginatriði þar er að hafa í huga að kommur eru fyrst og fremst settar milli ótengdra liða í upptalningu, ótengdra aðalsetninga og í setningarunum. Einnig eru kommur látnar afmarka innskot sem hægt er að sleppa án þess að gerð setningarinnar raskist, hvort sem um er að ræða einstaka liði eða heilar setningar. Kommur afmarka enn fremur ávarpsliði og upphrópanir. Aftur á móti eru kommur ekki settar milli tengdra aðalsetninga, milli aðalsetningar og aukasetningar, og milli aukasetninga, nema um sé að ræða innskotssetningu eða setningarunu, sbr. áður. Þó er heimilt að setja kommu annars staðar en reglurnar mæla fyrir um, ef það er nauðsynlegt til að koma í veg fyrir misskilning eða ef það er gert í listrænum tilgangi.

Hér á eftir er farið yfir flest ákvæði reglna um stafsetningu og greinarmerki, þau skýrð þar sem ástæða þykir til og bent á atriði sem sérstaklega þarf að huga að.

2. Stafsetningarreglur ― skýringar

Í tengslum við 1. grein stafsetningarreglna er mikilvægt að hafa í huga að hér er ekki um lög að ræða — íslensk stafsetning er ekki lögboðin, þótt svo sé oft tekið til orða. Strangt tekið takmarkast gildissvið reglnanna því, eftir orðanna hljóðan, við skóla og embættisgögn. Hins vegar er vitaskuld eðlilegast og þægilegast að sama stafsetning sé notuð alls staðar í þjóðfélaginu, a.m.k. á opinberum vettvangi s.s. í fjölmiðlum.

2. og 3. grein fjalla um bókstafinn z, brottnám hans úr íslensku, og ýmsar afleiðingar þess. z var numin brott úr íslensku ritmáli með auglýsingu menntamálaráðuneytisins í september 1973 (ekki 1974, eins og oft er haldið fram). Um leið var breytt reglum um ritun -st-endingar á eftir -tt, -st og -sst. Þessir samhljóðaklasar falla brott í framburði á undan -st, og eru nú ekki ritaðir. Það er í raun undantekning frá hinni almennu reglu (26. grein) að stofn eða rót haldist á undan beygingarendingu eða viðskeyti þótt einhver hljóð stofnsins eða rótarinnar heyrist ekki í framburði.

Einu tilvikin þar sem nota má bókstafinn z í nútímamáli eru mannanöfn, bæði eiginnöfn (af erlendum uppruna) og ættarnöfn. Þessi undantekning frá niðurfellingu z nær ekki til annarra sérnafna, og því er t.d. ekki í samræmi við reglurnar að skrifa Verzlunarskólinn með z.

4. grein virðist e.t.v. ekki flókin, en þar geta þó komið upp vafamál vegna þess að skilningur manna á hugtakinu málsgrein og þó einkum málsgreinarígildi getur verið misjafn. Hvorugt orðið er skilgreint í auglýsingunni.

Í 5. grein er fjallað um eitt vandmeðfarnasta atriðið í stafsetningarreglunum; ákvæðin um stóran og lítinn staf. Þar er sagt að bein sérnöfn skuli rita með stórum staf, og síðan taldar upp nokkrar tegundir sérnafna. Athugið að þar stendur „Til þeirra teljast m.a.:“, sem sýnir að upptalningunni er ekki ætlað að vera tæmandi. Það táknar að enda þótt einhver orð sem ekki falla að neinum liðanna a-f séu rituð með stórum staf er það ekki ótvírætt brot á reglunni; það fer eftir því hvernig menn skilgreina „bein sérnöfn“. Eftir því sem næst verður komist er ekki til nein skýr skilgreining á þeim. Það má segja að þrír fyrstu liðirnir, mannanöfn, örnefni og samnöfn notuð sem örnefni, séu ótvíræðir og óumdeildir. Þó geta komið upp vafamál með styttingar.

Síðan koma nöfn ýmissa óáþreifanlegra fyrirbæra, s.s. stofnana, félaga og flokka; bóka og blaða; ritgerða, kvæða o.s.frv. Hér fara málin að vandast. Hvað með t.d. nöfn námskeiða (aðferðir og vinnubrögð eða Aðferðir og vinnubrögð), nöfn á alls konar reglum og lögmálum o.m.fl.?

Í seinasta liðnum kemur hér fram atriði sem mjög oft reynir á; það varðar fleiryrt nöfn. Í þeim á aðeins fyrsta orðið að vera með stórum staf, en algengt er að sjá stóra stafi einnig í seinni orðum; Félag Viðskiptafræðinema, Nýja Bíó í stað Félag viðskiptafræðinema, Nýja bíó. Algengast er þetta líklega þegar nafnið er samsett úr tveimur hliðskipuðum nafnorðum; Grænt og Gómsætt, Mál og Menning í stað Grænt og gómsætt, Mál og menning. Hins vegar er ekki alltaf ljóst hvernig á að beita þessu, t.d. þegar nafn hefst á samnafni. Hvernig á t.d. að skrifa nafn á verslun sem heitir Verslunin Borg? Á að skrifa það eins og hér að framan, eða Verslunin borg (og líta á þetta sem samsett nafn þar sem aðeins fyrsta orðið eigi að vera með stórum staf), eða verslunin Borg (og líta á verslunin sem skilgreiningu á tegund fyrirtækisins, en ekki sem hluta nafnsins)? Athugið líka að stundum er nafn fyrirtækis þannig myndað að annað nafn er hluti þess, og fyrsta orð þess nafns er þá með stórum staf; Bókabúð Máls og menningar.

Í 6. grein eru nefnd tilvik þar sem valfrelsi er um það hvort ritaður er stór eða lítill stafur. Oftast munu menn nota stóran staf í þessum tilvikum. Þó er venja í stjórnsýslunni að nota lítinn staf í nöfnum ráðuneyta (menntamálaráðuneytið), og í Háskólanum er venja að nota lítinn staf í nöfnum deilda (heimspekideild). Það er hins vegar óheppilegt orðalag í greininni þar sem sagt er „ef einungis er um eina stofnun að ræða hérlendis“; það sem skiptir máli er framhaldið: „og misskilningur eða ruglingur ólíklegur“. Á Akureyri er væntanlega hægt að tala um Háskólann (og skrifa með stórum staf) og vísa til Háskólans á Akureyri án þess að það valdi misskilningi, þótt fleiri en einn háskóli sé á landinu.

7. grein fjallar um samsett örnefni. Þar er gerður munur á örnefnum þar sem síðari hluti er samnafn og örnefnum þar sem síðari hluti er sérnafn. Þau fyrrnefndu á að rita í einu lagi, án bandstriks milli liða, og seinni hlutann að sjálfsögðu með litlum staf. Þau síðarnefndu á hins vegar að rita með bandstriki milli liða og stórum staf í upphafi seinni liðar (og að sjálfsögðu einnig í upphafi fyrri liðar). Það er þó mjög á reiki hvort þessum reglum er fylgt í raun.

Í 7. grein er einnig fjallað um mannanöfn (einkum í fornsögum) sem hafa viðurnefni að forlið; þau skulu rituð með bandstriki milli liða og stórum staf í seinni lið. Þó er algengt að skrifa Skallagrímur í einu lagi, með litlum staf í grímur, og fara þannig með þetta sem samsett nafn (sbr. Steingrímur).

Í 8. grein er sagt að málvitund manna skuli ráða því hvort ritaður sé stór stafur í upprunalegum sérnöfnum í orðtökum og málsháttum. Þetta er væntanlega misjafnt milli manna og líka innbyrðis í þeim dæmum sem um ræðir; þannig er trúlegt að flestir hafi stórt S í Svarfaðardalur í Nú er setinn Svarfaðardalur, en síður stórt Þ og G í Þrándur í Götu/þrándur í götu.

Í 9. grein er fjallað um þjóðaheiti, nöfn á íbúum landshluta o.s.frv., sem rita skal með stórum staf. Það veldur sjaldnast vandkvæðum, en stundum ruglast menn á því að heiti þjóðflokka skal rita með litlum staf skv. 10. grein, og ekki er alltaf ótvírætt hvort um er að ræða þjóð eða þjóðflokk.

Hér er einnig tekið fram að hátíðanöfn skulu vera með litlum staf nema fyrri hlutinn sé sérnafn, sbr. Þorláksmessa; ekki á að skrifa t.d. Sumardagurinn fyrsti eða Sjómannadagurinn með stórum staf. Talsverð tilhneiging er til að nota stóran staf í öðrum hátíðanöfnum og nöfnum merkisdaga af ýmsu tagi; skrifa t.d. Dagur íslenskrar tungu.

Í þessari grein er einnig talað um viðurnefni og ýmis önnur orð leidd af sérnöfnum; þau eru rituð með stórum staf ef þau eru nafnorð. Þetta getur verið dálítið ruglandi, því að lýsingarorð leidd af sérnöfnum eru alltaf með litlum staf; þannig er ritað Þorvaldur Vatnsfirðingur en Auðun vestfirski.

Í 10. grein er svo bent á að viðurnefni eru yfirleitt með litlum staf; undantekningin er ef þau eru nafnorð dregin af sérnöfnum, sbr. 9. grein.

Í 11. grein er fjallað um heiti þjóðflokka, tungumála og mállýskna, sem rita skal með litlum staf. Eins og áður er tekið fram er ekki alltaf ljóst hvort um er að ræða þjóð eða þjóðflokk. Talsverð tilhneiging er til að rita heiti tungumála með stórum staf, einkum heiti framandi tungumála (swahili o.s.frv.). Athugið í þessu sambandi að hvergi er tekið fram í reglunum að lýsingarorð dregin af staðaheitum skuli vera með litlum staf (íslenskur, vestfirskur, jóskur), en það er þó viðurkennd regla.

12. grein fjallar um nöfn á stjórnmálastefnum og trúflokkum og fylgismönnum þeirra. Þessi nöfn eru ævinlega með litlum staf, þótt þau séu oft dregin af mannanöfnum, og það getur verið dálítið ruglandi, ekki síst í ljósi þess að sum samsett orð dregin af mannanöfnum eru rituð með stórum staf, sbr. 9. grein.

Í 14. grein er fjallað um ýmis fleiri orð þar sem fyrri hlutinn er sérnafn eða eru leidd af sérnöfnum á einhvern hátt, og öll á að skrifa með litlum staf. Hér á það enn við að þetta getur verið svolítið ruglingslegt vegna þess að reglan er ekki algild, sbr. 9. grein. Í sumum tilvikum getur líka verið um túlkunaratriði að ræða, t.d. hvort sérnafn er notað „með merkingu samnafns“ eða í sinni upphaflegu merkingu.

15. grein mælir fyrir um það að nöfn daga, mánaða, hátíða o.s.frv. skuli rituð með litlum staf; undantekning er hátíðanöfn sem leidd eru af mannanöfnum, sbr. 9. grein. Eins og áður er nefnt er talsverð tilhneiging til að skrifa a.m.k. sum þessara orða með stórum staf. Það á m.a. við um mánaðanöfnin, og gætu erlend áhrif verið þar að verki.

Í 16. grein er gerð grein fyrir því að tvöfaldur samhljóði er ritaður á undan samhljóða þótt það heyrist ekki í framburði ef tvöfaldur samhljóði er í stofni eða rót. Yfirleitt veldur þetta ekki vandræðum, ef menn muna eftir að hyggja að stofninum eða rótinni. Þó er algengt að sjá villur í þátíð sagnanna leggja og hyggja. Eins og bent er á í greininni er þar eitt g, lagði og hugði. Þótt sagnirnar hafi tvíritað gg í nafnhætti er rótin með einu g (sbr. lag, hugur).

Í 17. grein er komið að reglum um n og nn, sem vilja vefjast fyrir mörgum. Þessar reglur eru þó hvorki sérlega margar né flóknar, en þær þarf að læra.

Hér er fyrst fjallað um n og nn í viðskeytta greininum. Þar er ágætt að miða við lausa greininn, vegna þess að yfirleitt eru menn ekki í vafa um hvort á að vera n eða nn í beygingarmyndum hans. Þá er bara að muna að viðskeytti greinirinn hagar sér alveg eins. nn er í nf. og þf. et. kk., þgf. og ef. et. kvk., og ef. et. allra kynja; annars staðar er n.

Í 18. grein er fjallað um karlkynsorð mynduð með viðskeytunum -an, -in og -un. Þau enda á -ann, -inn og -unn í nf. et. þegar beygingarending bætist við, en þolfallið er endingarlaust, og því er aðeins eitt n þar. Mjög algengt er að menn geri villur í þessum orðum; oftast með því að hafa tvö nn í þolfallinu þar sem aðeins á að vera eitt, en stundum líka með því að hafa aðeins eitt n í nefnifalli þar sem eiga að vera tvö. Hér dugir ekki annað en læra þessi orð og regluna um þau. Orðin eru reyndar sárafá, eiginlega aðeins sex; aftann, arinn, drottinn, himinn, morgunn, jötunn (og þjóðann, sem varla er notað lengur). Sérstaklega er hætt við villum þegar greinir bætist við; þá á stundum (í nf.) að vera tvíritað nn bæði í orðinu sjálfu og greininum (himinninn, morgunninn), en annars (í þf.) einritað n í orðinu sjálfu en tvíritað nn í greininum (himininn, morguninn). Hér skiptir máli að athuga vel hvort orðið stendur í nefnifalli eða þolfalli.

Auk þess eru nokkur karlmannsnöfn og nöfn annarrar tegundar með nn í nefnifalli en n í þolfalli; Héðinn, Kristinn, Óðinn, Skarphéðinn, Þórarinn, Þráinn; Huginn, Muninn, Reginn. Öðru máli gegnir um mannanöfn og ættarnöfn sem enda á -an, eins og Kjartan, Natan, Kjaran, Kvaran o.fl.; þau hafa aðeins eitt n. Auk þess er valfrjálst hvort ritað er Auðunn eða Auðun.

19. grein fjallar um kvenkynsnafnorð. Þar er tekið fram að kvenkynsorð sem eru mynduð af sögnum með viðskeytunum -un eða -an (sem eiginlega eru tvímyndir sama viðskeytis) hafa alltaf einritað n. Sama gildir um nafnið Gefjun. Yfirleitt eru menn ekki í vafa um þetta.

Hins vegar er algengt að gerðar séu villur í kvenkynsnafnorðum sem enda á -kunn. Þau eru aðeins fjögur, og hafa öll tvíritað nn; einkunn, forkunn, miskunn, vorkunn. Sama gildir að sjálfsögðu um samsetningar af þeim, eins og forkunnarfagur. Kvenmannsnöfn sem eru mynduð af unnur og enda á -unn hafa líka tvíritað nn, en athugið að Gefjun er ekki í þeim hópi eins og áður er nefnt.

20. grein fjallar um hvorugkynsnafnorð sem enda á -an og -in, og 22. grein um atviksorð sem enda á -an. Öll þessi orð hafa alltaf einritað n, og valda sjaldnast nokkrum vandræðum.

Í 21. grein er fjallað um n og nn í lýsingarorðum. Þar þarf annars vegar að skoða lýsingarorð og lýsingarhætti með viðskeytinu -in. Þar er tvíritað nn í sömu beygingarmyndum og í ákveðna greininum, þ.e. nf. og þf. et. kk., þgf. og ef. et. kvk. og ef. ft. allra kynja. Annars staðar er einritað n. Þeir sem eru óvissir á þessu geta borið þetta saman við lausa greininn, sem fæstir eru í vandræðum með. Einkum er hætta á villum í þf. et. kk.; þar finnst mörgum eiga að vera einritað n og vilja bera þetta saman við orð eins og himinn sem hafa nn í nefnifalli en n í þolfalli. En það er ekki réttur samanburður.

Hins vegar þarf að gæta vel að þf. et. kk. af öðrum lýsingarorðum. Það endar yfirleitt á -an, og þar er aðeins eitt n. Talsverð hætta er á að þessum tveimur flokkum lýsingarorða sé ruglað saman, og ritað t.d. góðann sem er rangt, sbr. barinn (þf.) sem er rétt. Því þarf að gæta þess vel að þarna eru tveir flokkar sem haga sér ólíkt.

23. grein fjallar um það hvenær rita skuli j á undan sérhljóðum. Meginreglan er sú að á eftir framgómmæltum lokhljóðum (g og k í stafsetningu) skal ekki rita j ef á eftir fer e, i, í, æ, ey, y, ý, ey; en hins vegar skal rita j ef á eftir fer u eða a, sbr. foringja, foringjum, víkja, víkjum. Einnig skal rita j á eftir g en undan a og u þar sem g heyrist ekki í framburði en kemur fram í öðrum beygingarmyndum, eins og fleygja, sbr. fleygði.

Samkvæmt því sem að framan segir koma stafasambönd eins og gji, kje o.s.frv. ekki fyrir. Frá því er þó sú undantekning að í fleirtölu nafnorða sem mynduð eru af sögnum með viðskeytinu -andi (lýsingarhætti nútíðar) er ritað j milli k og g annars vegar og e hins vegar; sækjendur, syrgjendur.

Hér þarf einnig að athuga vel að á eftir ý, æ og ey á að rita j ef a eða u fara á eftir, eins og í hlýja, bæjum, hlæja o.s.frv. Öðru máli gegnir ef um samsett orð er að ræða þar sem seinni liður hefst á sérhljóði; þannig er ekkert j í orðum eins og nýár, heyannir, Sæunn. Þrátt fyrir þetta er nafnið Eyjólfur með j. Á hinn bóginn er ekki ritað j á eftir ý, æ og ey ef i fer á eftir, eins og hlýir, bæir, hlæi, heyið.

Í 24. grein er fjallað um f og v. Þar er helst að athuga orð eins og mávur, ævi, ævintýri og ævinlega sem oft sjást rituð með f en eiga að vera með v samkvæmt reglunum. Nöfnin Svava og Svavar eru oftast rituð með v, en rithátturinn Svafa og Svafar er einnig heimill, enda nota hann sumir.

Í 25. grein er fjallað um ýmis orð með f, b og p. Þar er rétt að benda á að orðið Biblía ber að rita með bl, þótt orð sem þannig eru borin fram séu annars flest rituð með fl; sama gildir um fáein önnur orð, eins og babl og obláta.

Hér þarf einnig að gæta að þátíðar- og lýsingarháttarmyndum eins og efndi, efnt, þar sem borið er fram m; þar kemur greinilega fram í nafnhætti hver stofninn er.

Orð rituð með fs og ps falla saman í framburði, og sömuleiðis orð rituð með ft og (p)pt. Þar verður því að huga að stofni eða uppruna. Oftast verður þá ljóst hvort rita eigi f eða p, en stundum lenda menn í vafa vegna þess að uppruni liggur ekki í augum uppi. En so. skipta er skyld skipa, og því með p, og svipta skyld svipur, og því einnig með p. Aftur á móti eru skaft og Skafti skyld skafa, og því með f (þótt sumir riti reyndar Skapti).

26. grein fjallar um þá meginreglu að stofn (eða rót) helst í riti á undan viðskeyti eða beygingarendingu, enda þótt eitthvert samhljóð stofns eða rótar falli brott í framburði. Frá því eru þó tvær meginundantekningar. Önnur er sú að ð og (t)t falla brott á milli samhljóða og t (í hk. lýsingarorða og þt. og lh. þt. af sögnum), eins og vont, kalt, synti. Hin er sú að þessi sömu hljóð, ð og (t)t, falla brott á undan -st-endingu (í miðmynd og 2. pers. et.), svo og á undan endingu eða viðskeyti sem hefst á s; komist, leist, hist, ísfirskur.

Að öðru leyti eiga stofn og rót að haldast samkvæmt auglýsingunni. Athugið þó að þarna er lo. eyfirskur á röngum stað sem dæmi um orð þar sem stofn helst; það gerir hann einmitt ekki í því orði. Einnig eru undantekningar eitthvað fleiri en þarna er nefnt. Þannig er nokkuð fast að k fellur brott í orðum sem enda á vík þegar viðskeytið -sk bætist við; reykvískur, húsvískur.

Í 27. grein er fjallað um hv og kv. Þar eru villur ekki algengar, en þó verður að gæta vel að samhljóma orðum eins og hvika ‘hopa, hörfa’ (hviklyndur, hviklæstur, hvikull) og kvika so. ‘hreyfast’ (kvikur, kviksetja), kvika no. ‘alda, hold’.

Í 28. grein er bent á að gæta þarf stofns við ritun sambandanna fl, gl og gn; þar verða oft stafavíxl vegna framburðar í þt. og lh. þt., eins og í skefldi (sbr. skafl), sigldi (sbr. sigla), rigndi (sbr. rigna), gegnt (sbr. gegna). Villur í þessum myndum eru algengar, en auðvelt ætti að vera að komast hjá þeim.

29. grein fjallar um ritun x. Meginreglan er sú að ritað er ks ef k er í stofni, gs ef g er í stofni. Annars er ritað x, í tökuorðum og í samræmi við hefð.

Í 30. grein er bent á að þar sem borið er fram j á milli sérhljóðs og i skal rita g ef það er í stofni. Þannig á t.d. að rita bagi, sbr. baga, en í framburði fellur þetta saman við bæi; þar er hins vegar ekkert g í stofni og því ekki ritað.

31. grein fjallar um é og je. Meginreglan er auðvitað sú að é er ritað en ekki je. Eina orðið sem hefur je í upphafi er jeppi, fyrir utan nöfn eins og Jesús og Jens. Auk þess er je í fleirtölu nafnorða sem eru mynduð með viðskeytinu -andi af sögnum sem enda á -ja, eins og seljendur, verjendur o.s.frv., svo og í fjendur.

Í nokkrum orðum er valfrjálst hvort ritað er é eða je, eins og Sovétríkin og Tékkar, en langoftast eru þessi orð rituð með é. Sama er að segja um nokkur orð þar sem je er orðið til úr jö eða ja, eins og alltént, smér o.fl.

32. grein fjallar um y, ý og ey. Þar er oft erfitt að koma við skýrum reglum, og því verður að styðjast mjög við stafsetningarorðabækur. Þó er hægt að hafa hliðsjón af ýmsu. Þannig skiptist y oft á við o, u eða ju í skyldum orðum, ý skiptist á við ú, jú eða jó, og ey skiptist á við au. Ekki er ritað y, ý eða ey ef hljóðskiptin í - ei - i koma fyrir í orðinu eða skyldum orðum. Þegar klofning (e > ja, jö) kemur fyrir í orðinu eða skyldum orðum er ekki heldur ritað y. Stundum verður líka að leita til skyldra mála til samanburðar; og í stöku tilvikum er ritað y, ý eða ey vegna þess að svo var gert í fornu máli án þess að uppruni orðanna sé ljós.

33. grein er hin velþekkta ng- og nk-regla, sem er ein fyrsta stafsetningarregla sem flestir læra. Venjulega veldur hún engum vandræðum og því er ástæðulaust að eyða púðri á hana.

Í 34. grein er aftur á móti komið að atriði sem er mjög á reiki; hvort rita skuli eitt orð eða tvö. Hér er í upphafi bent á að stofnsamsetningar skuli rita sem eina heild, eitt orð; í þeim helst fyrri hlutinn óbreyttur í öllum myndum. Tveggja liða fornöfn eins og annar hvor eru hins vegar ekki stofnsamsetningar, enda beygist fyrri liðurinn (og stundum einnig sá síðari). Þau eru því rituð í tvennu lagi.

Hér er svo bent á að í sumum tilvikum er til bæði stofnsamsetning, sem þá er rituð í einu lagi, og orðasamband sömu liða, þar sem fyrri liðurinn beygist. Orðasambandið er þá ritað í tvennu lagi.

Það flækir málið að í samsettum nafnorðum þar sem veikt lýsingarorð er fyrri liður beygist sá liður oftast, sbr. Kaldakinn, þf. Köldukinn; Langahlíð, þf. Lönguhlíð; Hæstiréttur, þf. Hæstarétt. Þrátt fyrir þetta eru slík orð rituð í einu lagi.

35. grein fjallar um eignarfallssamsetningar. Þar er bent á að þær eru ritaðar í einu lagi. Hins vegar er ekki alltaf ljóst hvort um er að ræða samsetningu eða orðasamband, og oft getur hvorttveggja staðist; Íslendingasögur og Íslendinga sögur. Eðlilegt er þá að láta áherslu skera úr; samsetta orðið hefur eina aðaláherslu á fyrsta atkvæði, en orðasambandið hefur tvær aðaláherslur, á fyrsta atkvæði hvors orðs um sig.

Algengt er að nafnorð í eignarfalli séu notuð sem eins konar áhersluforliðir. Þá hefur sambandið ýmist eina eða tvær aðaláherslur, og því er valfrjálst hvort það er ritað sem ein heild eða hvort bandstrik er á milli hlutanna; óvenjugóður eða óvenju-góður. Talsverð tilhneiging er til að rita þetta í tvennu lagi; óvenju góður. Það er hins vegar ekki heimilt, og því þarf að gæta vel að slíkum orðum.

36. grein fjallar um ýmsa forliði og forskeyti. Þeir forliðir sem fjallað er um í fyrsta lið greinarinnar valda sjaldnast vandræðum; þó er einhver tilhneiging til að skrifa t.d. megin laust frá síðari lið (megin áhugasvið í stað megináhugasvið eins og væntanlega á að rita samkvæmt greininni).

Forliðirnir all-, hálf-, jafn- og lang- geta ýmist verið áfastir síðari lið eða tengdir við hann með bandstriki. Rökin fyrir því að veita þeim sérstöðu eru þau að jafnþung áhersla geti hvílt á báðum liðum. Þetta getur þó átt við fleira, t.d. megin sem nefnt er hér að framan. Sterk tilhneiging er til að rita þessa liði, a.m.k. hálf- og jafn-, sem sjálfstæð orð; hálf leiðinlegur í stað hálfleiðinlegur eða hálfleiðinlegur; jafn sterkur í stað jafnsterkur eða jafn-sterkur. Samkvæmt orðalagi greinarinnar virðist það þó ekki vera heimilt; en önnur túlkun á orðalaginu kemur þó t.d. fram í Lykli að stafsetningu og greinarmerkjum.

Hér kemur einnig fram að liðirnir afar, of og ofur skulu vera áfastir nafnorðum en lausir frá lýsingarorðum og atviksorðum. Þetta er dálítið ruglandi, en virðist þó sjaldan valda vandræðum.

Forsetningar eða atviksorð sem eru notuð sem forskeyti eru rituð áföst eftirfarandi lið. Þetta er yfirleitt ágreiningslaust og veldur ekki vandræðum.

Í 37. grein koma ýmis vandmeðfarin atriði sem menn eru oft í vafa um og gera iðulega villur í. Þar eru í 2. lið talin upp nokkur atriði þar sem ritháttur er valfrjáls, s.s. alltof eða allt of, smámsaman eða smám saman, öðruhverju eða öðru hverju. Einnig er valfrjálst hvort ritað er báðumegin eða báðum megin, hinumegin eða hinum megin, öðrumegin eða öðrum megin. Athugið að ef þessi sambönd eru rituð í tvennu lagi endar fyrri hlutinn á m, sem fellur brott ef þau eru rituð í einu lagi.

Hér er einnig bent á að hvers vegna og þess vegna séu orðasambönd og beri því að rita í tvennu lagi. Þetta styðst m.a. við það að hægt er að breyta röð liðanna; vegna hvers og vegna þess. Slíkt væri ekki hægt ef þetta væru samsett orð.

Einnig er hér tekið fram að sambönd þar sem fyrri liður er atviksorð eða forsetning en seinni liður er eignarfall nafnorðs má hvort heldur er rita í einu orði eða tveimur, s.s. innanhúss eða innan húss, utangarðs eða utan garðs. Ef þessi sambönd taka sjálf þátt í frekari samsetningu verður hins vegar að skrifa þau í einu lagi; innanhússarkitekt (ekki innan hússarkitekt eða innan húss arkitekt), utangarðsmaður (ekki utan garðsmaður eða utan garðs maður).

Hér er síðan komið að atriðum sem eru mjög á reiki hjá mörgum; fleiryrtum forsetningum og samtengingum, og samböndum sem orðin eru til úr tveimur eða fleiri smáorðum. Meginreglan er þar sú að farið er eftir uppruna; hver sá hluti slíks sambands sem upphaflega er sjálfstætt orð heldur sjálfstæði sínu í riti. Þannig á að rita eins og en ekki einsog, til þess að en ekki tilþessað, enn þá en ekki ennþá, enn fremur en ekki ennfremur, hér með en ekki hérmeð, með fram en ekki meðfram, fyrir fram en ekki fyrirfram, fram hjá en ekki framhjá, fram úr en ekki framúr, út af en ekki útaf, suður í en ekki suðrí. Einu undantekningarnar eru áfram og umfram sem eru í einu orði.

Athugið þó að hér gegnir sama máli og um sambönd atviksorðs og eignarfalls sem áður eru nefnd; ef sambandið tekur sjálft þátt í frekari samsetningu er það ritað sem ein heild; fyrirframgreiðsla (ekki fyrir framgreiðsla eða fyrir fram greiðsla), framúrakstur (ekki fram úrakstur eða fram úr akstur), útafkeyrsla (ekki út afkeyrsla eða út af keyrsla).

Mjög sterk tilhneiging er til að rita sum þessara sambanda sem eina heild. Þannig sést enn þá nær aldrei í tvennu lagi, og enn fremur, hér með, með fram o.fl. eru mjög oft rituð sem ein heild. Sumir hafa líka þá venju að rita fleiryrtar samtengingar sem eina heild; en þetta er allt saman rangt samkvæmt reglunum.

Hér er svo komið að ýmsum orðasamböndum sem orðin eru til úr fallorðum að einhverju eða öllu leyti en eru nú notuð í atvikslegri merkingu. Þar gegnir sama máli og um smáorðin, að miða skal við uppruna og liðir sem upphaflega eru sjálfstæð orð halda sjálfstæði sínu í riti. Sambönd þar sem konar og kyns er seinni liður má þó rita í einu lagi; alls konar eða allskonar, alls kyns eða allskyns. Sambönd með megin sem seinni lið má einnig rita í einu lagi ef fyrri liður er tvíkvætt fornafn, eins og áður hefur komið fram; báðum megin eða báðumegin.

Sambönd þar sem -staður er seinni liður geta ruglað menn í ríminu. Þar er tekið fram að auk alls staðar og sums staðar megi einnig rita alstaðar og sumstaðar. Takið eftir að í alstaðar er þá bara eitt l í stað tveggja, og í báðum orðum er bara eitt s í stað tveggja. Af orðalagi greinarinnar verður ekki annað ráðið en þessi undantekning taki einungis til þessara tveggja orða, og því sé ekki leyfilegt að rita t.d. annarstaðar, heldur eingöngu annars staðar.

Í 39. grein er fjallað um tilvik þar sem saman koma eignarfallsendingin -s í enda fyrri liðar samsetningar og s í upphafi síðari liðar samsetningar. Þar kemur fram að s er sleppt í eignarfalli fyrri liðarins ef stofn hans endar einnig á s; þannig er ritað Árnessýsla (< Árnes+s+sýsla), Reykjanesskagi (< Reykjanes+s+skagi), Sigfússon (< Sigfús+s+son) o.s.frv. Ef stofn fyrri liðar endar á tvöföldu ss helst það hins vegar enda þótt seinni liður hefjist á s; krosssaumur.

Þá er bent á að í mörgum tilvikum er val um það hvort notuð er stofnsamsetning eða eignarfallssamsetning, og því er misjafnt hvort fyrri liður endar á -s eða ekki, einkum ef seinni liður hefst á s. Þannig er venja að skrifa námstjóri, hreppstjóri, skipstjóri, námskrá o.fl. Myndir með ss eru þó fullkomlega leyfileg orðmyndun, en hér er rétt að fara eftir hefð.

Í 40. grein er svo vikið að nokkrum atriðum sem í sjálfu sér varða ekki stafsetningu, heldur orðmyndir.

3. Greinarmerkjareglur ― skýringar

Í tengslum við 1. grein greinarmerkjareglna er mikilvægt að hafa í huga að hér er ekki um lög að ræða — íslensk greinarmerkjasetning er ekki lögboðin fremur en stafsetningin. Strangt tekið takmarkast gildissvið reglnanna því, eftir orðanna hljóðan, við skóla og embættisgögn. Hins vegar er vitaskuld eðlilegast og þægilegast að sama greinarmerkjasetning sé notuð alls staðar í þjóðfélaginu, a.m.k. á opinberum vettvangi s.s. í fjölmiðlum.

2. grein greinarmerkjareglna fjallar um punkt. Þar þarf helst að gæta að notkun punkta með tölustöfum. Punktur á alltaf að vera á eftir raðtölu, t.d. 3. (‘þriðji’), 21. (‘tuttugasti og fyrsti’) o.s.frv. Gætið þess að setja ekki punkta á eftir öðrum tölum en raðtölum. Þannig hættir mörgum til að setja punkt á eftir tölustafnum í dæmum eins og Hún er 3. ára (‘þriggja’), en það er ekki rétt.

Notkun punkta í skammstöfunum er talsvert á reiki. Meginreglan er sú að punktar eru jafnmargir og orðin sem skammstöfuð eru. Skammstafanir eins og R.v.k. fyrir Reykjavík og A.T.H. fyrir athugið eru þannig rangar. Athugið líka að þegar síðari liður samsetningar heldur sér er enginn punktur settur þótt sá fyrri sé styttur; þannig á að skrifa Rvík en hvorki R.vík né Rvík. fyrir Reykjavík. Sumir skammstafa ef til vill sem etv. og til dæmis sem td., þ.e. með aðeins einum punkti aftast; það er rangt, því að þessi orð ber að rita hvert fyrir sig samkvæmt stafsetningarreglum og þar af leiðandi þurfa punktarnir að vera þrír í e.t.v. og tveir í t.d. Athugið einnig að setja ekki punkt á eftir orðum sem ekki eru stytt; þar á meðal er skammstafað þ. á m. en ekki þ.á.m. Enginn punktur kemur á eftir á, því að það er ekki stytt neitt (og getur ekki styttra verið).

Athuga ber að punktar eru ekki settir á eftir skammstöfunum úr metrakerfinu, s.s. m fyrir metri, km fyrir kílómetri, kg fyrir kílógramm, l fyrir lítri o.s.frv. Sama gildir um erlendar skammstafanir eins og ca fyrir circa o.fl.

Heimilt er ― og algengt ― að skammstafa ýmis nöfn stofnana, félaga og fyrirtækja með upphafsstöfum; þá er ekkert bil á milli og engir punktar notaðir, hvort sem eitt orð er skammstafað eða fleiri. Dæmi eru BHM, VSÍ, HÍ, UMFÍ o.s.frv. Athugið að skammstöfun eins og U.M.F.Í. er ekki leyfileg samkvæmt þessum reglum.

Í 3. grein er fjallað um kommusetningu. Þar koma fram þær meginreglur að ávarpsliðir eru afmarkaðir með kommu. Sama gildir um liði sem líta má á sem innskot eða viðauka, í þeim skilningi að þótt þeir séu felldir brott stendur eftir eðlileg setning, bæði að formgerð og merkingu. Athugið að í þeirri grein sem fjallar um þetta (3.1) eru ýmsar kommur sem ekki samrýmast reglugerðinni sjálfri (á eftir Jón sagði mér, Blöðin geta þess og Sú frétt barst út). Það getur þó stundum verið álitamál hvaða liðir falla undir þetta ákvæði.

Einnig skal afmarka ótengda liði í upptalningu með kommu. Athugið að í slíkum upptalningum kemur venjulega samtenging á undan síðasta lið og á undan henni á ekki að vera komma; það á ekki að rita Jón, Sveinn, Guðmundur, og Bjarni eru bræður.

Hér er einnig bent á að heimilt er að setja kommu annars staðar en reglurnar segja til um, ef það er talið nauðsynlegt til að koma í veg fyrir misskilning (eyða margræðni).

Í 4. grein er sett sú meginregla að milli aðalsetninga skuli því aðeins setja kommu að þær séu ótengdar. Það þýðir að ekki er sett komma á undan aðaltengingum eins og og, en og eða; ekki á að rita t.d. Jón er hér, en María er farin heldur Jón er hér en María er farin.

Í 5. grein er tekið fram að ekki skuli setja kommu milli aðalsetningar og aukasetningar. Þannig á ekki að rita Ég fer, ef þú kemur heldur Ég fer ef þú kemur, og ekki Ég fer, nema þú komir heldur Ég fer nema þú komir o.s.frv. Frá þessu eru þó ákveðnar undantekningar sem nefndar eru í 6. og 7. grein.

Í 6. grein kemur fram að innskotssetning, sem fleygar (er skotið inn í) aðra setningu, skuli ævinlega afmarka með kommu. Þannig á að rita Maðurinn, sem ég hitti, er kominn en ekki Maðurinn sem ég hitti er kominn, því að tilvísunarsetningin sem ég hitti fleygar aðalsetninguna Maðurinn er kominn. Þetta gildir þó ekki ef tilvísunarsetning stendur með fornafninu sá/sú/það og atviksorðinu þar; þá kemur hvorki komma á undan né eftir tilvísunarsetningunni.

Í 7. grein er tekið fram að þar sem samkynja setningar koma hver á eftir annarri, án þess að samtenging komi á milli, skuli setja kommu milli þeirra. Þetta er hliðstætt við það sem segir um upptalningu setningarliða í 3. grein, og eins og þar er hér ekki gert ráð fyrir kommu á undan síðustu setningunni, enda er venjulega samtenging á undan henni.

Í 8. grein er að finna tvö undantekningarákvæði frá hinum almennu reglum. Annað er heimildarákvæði um að leyfilegt sé að setja kommu milli setninga til að koma í veg fyrir misskilning, þótt það samræmist ekki reglunum að öðru leyti. Þetta er hliðstætt við heimildarákvæði um kommu milli setningarliða í 3. grein.

Hitt undantekningarákvæðið er í raun miklu víðtækara. Það segir að heimilt sé að nota kommu „í listrænu skyni til að ákveða hik eða þagnir í lestri í samræmi við hugmyndir höfundar texta ...“. Í skjóli þessa ákvæðis er í raun hægt að setja kommu mjög víða. Hins vegar er þarna sleginn sá varnagli að þessi kommusetning skuli ekki kennd í skólum né gilda á prófum, þannig að þar geta menn ekki skírskotað til þessa ákvæðis.

9. grein fjallar um semíkommu. Hana er oft hægt að nota sem eins konar millistig milli kommu og punkts, til að tengja málsgreinar sem eiga saman, einkum ef einhvers konar orsakarsamhengi er á milli. Semíkomman er mjög gagnlegt greinarmerki og furðulítið notað, en þar verður smekkur að ráða.

Einnig er hentugt að nota semíkommu í upptalningum, sérstaklega þegar liðir í upptalningu eru misjafnlega nánir. Þá er hægt að setja kommu milli nátengdra liða, en semíkommu milli þeirra fjarskyldari.

10. grein fjallar um tvípunkt. Hann er einkum notaður á undan beinni ræðu eða beinni tilvitnun, og einnig á undan upptalningu eða skýringu sem boðuð er með ákveðnum inngangsorðum.

11. grein fjallar um gæsalappir. Þær eru einkum notaðar til að afmarka beina ræðu og orðrétta tilvitnun. Athugið að ef tilvitnun er inndregin eru gæsalappir ekki notaðar.

Gæsalappir eru einnig oft notaðar sem eins konar afsökun fyrir að sletta erlendum orðum eða nota orð í óvenjulegri eða óhefðbundinni merkingu. Einnig eru þær stundum notaðar utan um merkingarskýringar orða. Í báðum tilvikum, einkum því seinna, eru þó einnig notaðar einfaldar gæsalappir.

Athugið að nota réttar, „íslenskar“, gæsalappir. Þær eru eins og sýnt er hér að framan; fremri gæsalappirnar niðri, eins og 99; „ ― þær aftari uppi, eins og 66; “.

12. grein fjallar um innbyrðis afstöðu greinarmerkja hvers til annars. Þar segir að punktur, komma, spurningarmerki og upphrópunarmerki skulu koma á undan gæsalöppum í lok setningar eða setningarhluta. Þetta gildir þó ekki ef gæsalappir eru notaðar til að auðkenna hluta málsgreinar. Semíkomma er hins vegar sett á eftir gæsalöppum, og er ekki ljóst af hverju það ósamræmi stafar.

Í síðasta lið greinarinnar er fjallað um afstöðu punkts til hægri sviga. Þar segir að punktur skuli koma á eftir sviga en ekki undan. Þetta er eðlilegt í þeim dæmum sem tekin eru í greininni, en ef málsgrein stendur sjálfstæð og er öll innan sviga er þetta mjög ankannalegt, og ekki er öruggt að það hafi átt að vera merking greinarinnar. (Átt er við málsgreinar af þessu tagi).

Í 13. grein er sagt að auðkenna megi orð með undirstrikun, skáletri eða feitletri ef þess sé talin þörf af einhverjum ástæðum.

Í 14. grein er bent á að spurningarmerki skuli nota á eftir beinni spurningu. Spurningarmerki er hins vegar aldrei sett á eftir óbeinni spurningu (spurnaraukasetningu), og flaska menn stundum á því. Þannig á ekki að skrifa Jón spurði hvenær ég kæmi?; þetta er ekki bein spurning og því á spurningarmerkið ekki heima þarna.

15. grein fjallar um upphrópunarmerki, sem einkum er sett á eftir upphrópunum af ýmsu tagi og á eftir ávarpi í bréfi eða ræðu. Einnig er það stundum sett innan sviga sem háðsmerki eða til að vekja sérstaka athygli á einhverju sem höfundur telur ótrúlegt eða óvenjulegt á einhvern hátt.

Í 16. grein er fjallað um sviga og hornklofa. Svigar eru hafðir um innskot og þarfnast varla skýringa. Hornklofar eru einkum hafðir utan um það sem skotið er inn í orðréttar tilvitnanir.

17. grein fjallar um úrfellingarmerki. Það er sjaldnast notað nema í bundnu máli, þar sem það er stundum haft til að benda mönnum á hvernig lesa skuli til að fá fram eðlilega hrynjandi.

Í 18. grein er fjallað um strik af ýmsu tagi. Athugið að í prenti er greint á milli tveggja og stundum þriggja lengda af strikum. Þankastrik eru lengst ― þau eru einkum notuð til að afmarka innskot eða viðauka. Millilengdin eru bandstrik; þau eru oft notuð milli tölustafa í stað orðsins til (3–4) og einnig inni í orðum eins og Vestur–Ísafjarðarsýsla, hálf–leiðinlegur o.s.frv. Styst eru skiptistrik, -, sem notuð eru í skiptingu orða milli lína. Oft eru bandstrik og skiptistrik þó af sömu lengd, og þótt þau séu mislöng er ekki alveg föst skipan á því hvenær hvor lengd er notuð.

19. grein fjallar um bugðu (hægri sviga), sem oft er notuð á eftir tölustöfum eða bókstöfum í upptalningum.

Í 20. grein er gerð grein fyrir reglum um skiptingu orða milli lína. Meginreglan er sú að samsettum og forskeyttum orðum er skipt um samskeyti, og fleirsamsettum orðum helst um aðalsamskeyti. Sama gildir um viðskeytt orð ef menn skynja viðskeytið sem sjálfstæðan orðhluta. Þarna geta þó oft komið upp álitamál. Orð eins og fallegur er að uppruna fal-legur, en fæstir skynja þó -legur sem sjálfstæðan orðhluta í því orði; er þá í lagi að skipta fall-egur? Varla, vegna samræmis við önnur orð mynduð með -legur.

Ósamsettum orðum skal skipta þannig að seinni hlutinn hefjist á sérhljóði endingar, segir reglan, sbr. hundarn-ir. Þarna getur þó fleiri en einn skiptistaður komið til greina því að stundum er ending löng; væntanlega er skiptingin hund-arnir líka í lagi samkvæmt þessu. Hins vegar má aldrei skipta þannig að aðeins einn stafur færist í næstu línu; hund-a er óleyfileg skipting.

Mörg vafamál koma upp í sambandi við orðskiptingu. Þar má ekki síst nefna svokallaðar „sýndarsamsetningar“; orð af erlendum uppruna sem málnotendur skynja sem samsett, þó svo að „liðirnir“ séu ekki til sem orð í íslensku. Þetta eru t.d. orð eins og pólitík og rómantík; þau eiga ekkert skylt við orðið tík. Samkvæmt reglunum er í raun ekki hægt að skipta þeim milli lína; þau falla ekki undir neinn lið reglnanna. Samt þarf oft að skipta þeim, og þá er spurning hvort á að skipta þeim eins og þau væru samsett, í póli-tík og róman-tík, eða láta seinni hluta byrja á sérhljóði og skipta í pólit-ík og rómant-ík.